ЯПЭ ГУКЪИНЭ - BİRİNCİ DERS
| А а --- а | Е е ---- е | И и --- i | У у --- u | Ы ы ---- ı | О о --- o | Э э --- (a-e) |
Bu yedi sesli harften ilk dört tanesi diğer sessiz harflerle hece oluştururken belirtilen şekilde okunmakla birlikte tek başlarına veya hece, sözcük başlarında;
|
A а |
Ğa şeklinde okunur, fakat bu tam olarak ğa değil de ( a ) sesinin çıktığı yerden çıkan, orada oluşan bir ğa dır, gırtlaktan oluşmaz. |
|
E e |
Ye şeklinde okunur. ye deki e de ( a - e ) arası bir sestir |
|
И и |
Yı şeklinde okunur |
| У у | w veya Arapçadaki vav harfinin sesi ile okunur. |
| М м | Türkçe m harfi ile aynı sesi verir mı diye okunur. |
| мы -- mı | ма--ma | мо--mo | мэ | ми --mi | мий --miy | мей--mey |
еveиile biten sözcüklerin sonuna gelen йsona y sesi ekler.
| мы --bu | мо-- şu | а -- o |
Bunlar belirteç harfi almamış, işaret sıfatlarıdır, sonrasında isim veya bir şey almak durumundadırlar.
| Ауэ -- fakat | уэ -- sen | уи --senin | и --onun |
| Н н |
Türkçe n harfi ile aynı sesi verir, nı diye okunur. |
| ны --nı | нэ -- ne | на --na | ну--nu | но --no | ней -- ney | ний -- niy |
| нанэ | - nine | унэ | - ev | уанэ | - eğer (atın üzerine konan) |
| нану | - bebek | нэ | - göz | ней | - kötü göz ( le bakmaktaki) |
| Р р |
Türkçedeki r harfi ile aynı sesi verir, rı diye okunur. |
|
ры |
|
рэ |
|
ра |
|
ро |
|
ру |
|
ара |
|
урэ |
|
уэра |
|
рауэ |
|
мауэ |
|
марэ |
|
римэ |
|
рамэ |
|
нур |
Bu dilde tek başlarına anlamları olmayan ыveр sesleridir. Diğer tüm sesler anlamlıdır.
Bu iki harf ise diğer harfler arasında dolgu, kaynaştırma veya benzeri görevler alırlar.
p nesnelerin veya isimlerin veya isimlerin yerini tutan sözcük sonlarına gelerek onları belirtili hale getirir. İsimleri i haline getirir.
| унэ -- ev | унэр -- evi | унэм -- eve | унэу -- ev olarak |
|
мы мо а |
Bu şu o işaret sıfatı |
| мыр мор ар | Bu şu o işaret yoluyla isimlerin yerini tutan sözcükler. İşaret ettikleri nesneleri belirtili hale getirirler. |
| мыр | - bu | мор | - şu | ар | - o |
| мыра? | - bu mu? | мора? | - şu mu? | ара? | - o mu? |
| Унэр мыра? | (Bahsi geçmiş) ev bu mu? | Мыр уэра? | Bu sen misin? |
| Унэр мора? | Ev şu mu? | Мор уэра? | Şu sen misin? |
| Унэр ара? | Ev o mu? | Ар уэра? | O sen misin? |
| С с | Türkçe s harfi ile aynı sesi verir, sı diye okunur. |
| сы | сэ | си | сей |
| сэ | - ben | си | - benim | си унэ | - evim |
| уэ | - sen | уи | - senin | уи унэ | - evin |
| а | - o | и | - onun | и унэ | - evi |
|
си нанэ benim ninem |
си уанэ benim eğerim |
си нану benim bebeğim |
синэ benim gözüm |
|
уи нанэ senin ninen |
уи уанэ senin eğerin |
и нану senin bebeğin |
у уинэ senin gözün |
|
и нанэ onun ninesi |
и уанэ onun eğeri |
и нану onun bebeği |
инэ onun gözü |
| Ш ш |
Türkçe ş sesi ile aynı sesi verir, şı diye okunur. |
| шы | шэ | ша | шу |
| шы | - at | шы | - kardeş |
| сиш | - atım | сиш | - kardeşim |
| уиш | - atın | уиш | - kardeşin |
| шу | - atlı | иш | - kardeşi |
| иш | - atı |
шэ- götür (onu götür emir)
сышэ --beni götür. ( taşınmayan şeyler için)
Burada görüldüğü gibi си уи и kısa veya tak heceli sözcüklere bitişik yazılır, uzun ve çok heceli sözcüklerde ayrı yazılır.
| Щ щ |
ş' Türkçede karşılığı olmadığından ses öğreticiden alınmalıdır. |
Bu ses şu andaki durumu belirten sestir.
Fiil sonuna gelerek o fiile yapılmış edilmiş durumda dır anlamı katar.
İsim veya sıfat veya ismin yerini tutan sözcük sonuna gelerek odur budur gibi anlamlar katar.
| Мыр унэщ | Bu evdir. | Мыр нанэщ | .Bu ninedir | Мыр анэщ. | Bu annedir |
| Мыр сэращ | Bu benim | Мыр уэращ | Bu sensin | Мыр аращ. | Bu odur |
| Мыр шыщ | Bu attır. | Мыр уанэщ | Bu eğerdir | Унэр мыращ | (Bahsettiğimiz) ev budur. |
Bu cümlelerde щ kalkarsa cümle soru cümlesi olur.
|
Мыр унэ? Bu ev mi? |
Мыр уанэ? Bu eğer mi? |
Мор нанэ? Şu nine mi? |
Ар шы? Bu at mı? |
|
Унэщ Evdir |
Уанэщ eğerdir. |
Ар нанэщ O ninedir. |
Шыщ Attır. |
|
Мыр сэ си унэщ Bu benim evimdir |
Мыр сэ си уанэщ Bu benim eğerimdir. |
Ар сэ си нанэщ O benim ninemdir |
Ар Умар ишщ O Ömer'in atıdır. |
Мор сэ си анэщ -- Şu benim annemdir.
| Щынэ-- kuzu | щынэр -- kuzuyu | щынэм-- kuzuya |
| Щынэр шэ | - Kuzuyu götür. |
| Нанэ и щынэр шэ | - Ninenin kuzusunu götür. |
| Си нанэ и щынэр шэ | - Ninemin kuzusunu götür. |
| Мыр щынэщ | - Bu kuzudur |
| Мыр нанэ и щынэщ | - Bu ninenin kuzusudur |
| Мыр Умар и щынэщ | - Bu Ömer'in kuzusudur |
| Мыщэ | Ayı | Нысэ | Gelin |
| Мор мыщэщ | Şu ayıdır | Мыр нанэ и нысэщ | Bu ninenin gelinidir. |
| Мор Умар и мыщэщ | Şu Ömer'in ayısıdır | Нысэр унэм шэ | Gelini eve götür |
| Ар Умар и мыщэ? | O Ömer'in ayısı mı? | Мыри Умар и нысэщ | Bu da Ömer'in gelini |
| Ар Умар и мыщэщ | O Ömer'in ayısıdır | Ари унэм шэ | Onu da eve götür. |
мы-- Olumsuzluk ekidir. Yapma etme eyleme gibi anlamlar oluşturur.
| Т т | Türkçe t harfi ile aynı sestir. tı diye okunur. ты тэ та ти то |
| матэ -- sepet | танэ --dana | щыт -- ayakta dur (emir) | щыс-- Otur (emir) |
Нанэ щысщ.-- Nine oturuyor.
Умар щытщ -- Ömer ayakta duruyor.
| Умар, танэр унэм шэ | Ömer, danayı eve götür. |
| Умар, танэр унэм умышэ | Ömer, danayı eve götürme |
| Мыщэр унэм шэ | Ayıyı eve götür. |
| Мыщэр унэм умышэ | Ayıyı eve götürme. |
| Щынэр унэм шэ | Kuzuyu eve götür. |
| Щынэр унэм умышэ | Kuzuyu eve götürme |
| умышэ -- у - мы - шэ у -- sen мы -- yapma etme шэ-- fiil -- Sen götürme. |
| Нанэ унэм сшащ | Nineyi eve götürdüm (götürmüş durumdayım) |
| Щынэр унэм сшащ | Kuzuyu eve götürdüm. |
| Умар унэм сшащ | Ömer'i eve götürdüm |
с-- ben (götüren)
ш -- Fiil kökü(götürmek)
а-- Geçmiş zamanda
щ-- Götürmüş durumdayım.
|
Мыр сыт? |
- Bu nedir? |
Мыр сыт? |
- Bu nedir? |
Мыр сыт? |
- Bu nedir? |
| Ар унэщ | - O evdir. | Мыр щынэщ | - Bu kuzudur | Ар уанэщ | - O eğerdir. |
Мыр сыт? -- Bu nedir?
Ар мыщэщ-- O ayıdır
Мыр Умар и мыщэ?-- Bu Ömer'in ayısı mı?
Ар Умар и мыщэщ -- O Ömer'in ayısıdır.
Мор нанэ и нысэ? -- Şu ninenin gelini mi?
Ар нанэ и нысэщ. -- O ninenin gelinidir.
Dilin ses dili olması nedeniyle bütün sesler belirli kurallar çerçevesinde anlam ilgileri oluştururlar. Bu nedenle telaffuzları iyi öğrenilmesi gereken oluşturdukları anlamlar yeri geldikçe öğrenilecek ses çaprazlamaları.
| Унэ | уанэ | сэ | уэ | ар | нысэ | санэ | уасэ | усэ | уэрам | Умар | ||||||||||
| мыщэ | щынэ | щауэ | танэ | си | уи | и | шэ | щэ | умышэ | умыщэ |
| ны | ныш | нашэ | наша | нешэ | нэша | нышэ | щэ | щэн | щынэ | ща | ||||||||||
| щанэ | щана | нащэ | щыу | щыуэ | щыуа | щауа | щым | щымэ | щыма |